Katliam Tatar beyin adamı İsmail Eş Gaspıralı’nın vefatının üzerinden 108 sene geçti.
Rusya’daki Pantürkizm ve yenileşme hareketinin öncülerinden, soyadını babasının tevellüt yeri Kırım’ın Gaspıra köyünden kayran Gaspıralı, 20 Mart 1851’birlikte Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’dahi dünyaya geldi.
İlk eğitimini yerel Müslüman mektebinde kayran Gaspıralı, henüz bilahare Akmescit Erkek Okulunda (gimnazyum) okuyarak, leşker gelmek amacıyla önceki Voronej’birlikte, sonraları da Moskova’daki savaş okuluna araç oldu.
Girit isyanında Küçük Asya asilere alın uğraş fail Osmanlı askerlerine gelmek arzusuyla gizlice Türkiye’ye geçme girişiminde kâin ve pasaportu olmadığı amacıyla yakalanan Gaspıralı’nın askeri öğrencilik hayatı sonlandı.
İsmail Gaspıralı, 1868’dahi henüz 17 yaşındayken Bahçesaray’a dönerek Rusça öğretmeni namına çalıştı ve 1872’bile Paris’e gidip bire bir süre ünlü Moskof yazın eri İvan Turgenyev’in asistanlığını yaptı.
1880’üstelik İstanbul’a geldi
Ünlü Türk düşünürü, 1880’de geldiği İstanbul’da dönemin koskocaman isimleri Şemseddin Sami, Ahmet Mithat ve Mehmet Emin ile tanıştı.
Namık Kemal, Şinasi ve Ziya Paşa’nın önderliğindeki Genç Osmanlılar’dan etkilenen ve 1881’üstelik memleketi Katliam’a dönen Gaspıralı, muhtelif İstanbul dergilerine makaleler yazmaya başladı, kültürlü çevreler marifetiyle gayet gür tanınır ve saygı görür oldu.
Bahçesaray Uray Başkanlığı görevini 1878-1884 yıllarında sürdüren edip, hayatı boyunca Rusya Müslümanlarıyla ilişkin çok sayıda abece kaleme aldı.
Türk ve Müslüman toplumlarında terbiye reformu gerçekleştirilmesi amacıyla iri ceht sarfiyat eden Gaspıralı’ya bakarak, okullarda Türkçe eğitim verilmeli ve kuma Türk edebi dilinin oluşmasına açkı olunmalıydı.
Acımasız yetkililerden izin alarak Dragoman gazetesini çıkardı
Türk dili mütekellim toplumların birbirinden haberli olması amacıyla milli basına üstelik ihtiyaç duyulduğunu düşünen ve bu amaçla Rus yetkililerden ayrıntılı uğraşlar sonucu cevaz alarak 22 April 1883’te Tercüman gazetesini çıkaran Gaspıralı, Osmanlı Açıkçası ile hazırlanan gazetede, Tatarca ve değişik Türk dillerinden da kelimeler kullandı.
Önce haftada bir devir çıkan, 1903’te haftada iki gün basılan ve 1912’da günce kuzuluk mevrut gazete, Katliam’daki önceki, Rusya Müslümanları arasında ise üçüncü Türki ceride oldu.
Mütercim, özge gazetelerin kapanmasıyla etraflı süre Çarlık Rusyası’ndaki biricik Türk ve Müslüman gazetesi yerine canlılık gösterdi. Gazete, mecbur tirajına rağmen Rusya’nın birlikte Osmanlı, İran, Balkanlar ve Kafkaslar’üstelik aydınların temelli okuduğu yayınlardan biri olurken Türk dünyasında birlikte aktiflik kazandı.
Yeni yöntemlerle yetişek veren okullar açtı
Eğitim sisteminin temas şeyden önce esas dilin öğretimine hizmet etmesi ve dini bilgilerin yanı sıra dünyevi bilgileri içermesi gerektiğini savunan Gaspıralı, 1884’te Bahçesaray’ın Kaytaz Ağa Mahallesi’nde yeni yöntemlerle terbiye veren meslek açtı.
“Ayça-i Nisvan” ve “Alem-i Sıbyan” kabil dergilerin çıkarılmasına öncülük eden yazarın sağlığı, bati say temposu zımnında bozuldu ve 24 Eylül 1914’te Bahçesaray’birlikte vefat etti.
Cenazesi, Rusya İmparatorluğu’nun dört bir yoluyla gelen binlerce kişinin katılımıyla Katliam Hanlığı’nın kurucusu Hacı Giray Han’ın türbesi yakınlarına defnedildi.
Türk topluluklarının birleşebileceği fikrini savundu
Türkistan, Darı ve Hindistan’a giderek buralardaki Müslümanların yetişek çalışmalarına katılan, Rusya Türklerinin eğitimi ve birleşmesi yolunda savaşım fail Gaspıralı, hayatı süresince “Dilde, fikirde, işte birlik” şiarına akıllıca yerine Türk topluluklarının birleşebileceği fikrini savundu.
Usta edip, Mütercim gazetesinde, hep dünya Türklüğünün anlayabileceği kuma tıpkı edebi miftah geliştirmeye çalıştı, bu edebi dilin üstelik Osmanlı Açıkçası olmasını istedi.
Gaspıralı’nın gerçek eserleri şunlar:
“Russkoye Musulmanstvo (1881), Salname-i Türkçe (Bahçesaray, 1882), Gözgü-ı Cedid (Bahçesaray, 1882), Hace-i Sıbyan (Bahçesaray, 1884; 3.bas. 1892; 7. bas. 1898), Avrupa Medeniyetine Tıpkısı Delik-ı Istikrar (Bahçesaray, 1885), İslamlara dayalı Nizamlar ve İmtiyazlar (Bahçesaray, 1885), Rusya Coğrafyası (Bahçesaray, 1885), İki Keleş (Bahçesaray, 1886), Kıraat-i Türkçe (Bahçesaray, 1886; 2. bas. 1894), Anlaşma Muharebesi (Bahçesaray, 1886)”
